Δρ. Νικος Παναγιωτίδης: Επικεφαλής ΓΕΩΠΑΜΕ

Η γένεση της κυπριακής εξωτερικής πολιτικής

Από τη γένεση της Κυπριακής Δημοκρατίας (ΚΔ) απασχόλησε τη δημόσια σφαίρα και αποτέλεσε αντικείμενο έντονου πολιτικού διαλόγου το εξής θεμελιώδες ερώτημα: Ποίοι θα ήταν οι εξωτερικοί προσανατολισμοί που θα έπρεπε να ακολουθήσει το νεότευκτο κράτος; Ο Πρόεδρος Μακάριος αν και αρχικά ήταν της άποψης ότι η ΚΔ έπρεπε να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ (1), τελικά λόγω της αδιαφορίας και της αντίθεσης των εγγυητριών δυνάμεων, αποφάσισε πως η Κύπρος θα έπρεπε να ασκήσει αδέσμευτη εξωτερική πολιτική, αποφεύγοντας οποιαδήποτε ευθυγράμμιση, είτε με το «ανατολικό μπλοκ» είτε με τη Δύση. Αυτή η λογική εμφορείτο από την εξής συλλογιστική: Μετά την κρίση του 1963-64, οιαδήποτε ταύτιση με το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ θα του αφαιρούσε τη δυνατότητα άσκησης ευέλικτης και πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής, καθώς η Τουρκία ήταν πολύ ισχυρός παράγοντας εντός της Νατοϊκής συμμαχίας με συνέπεια να μπορεί να επιβάλει τις απόψεις της επί του Κυπριακού. Τα διχοτομικά σχέδια Σάντυς- Μπολ, το αμερικανοβρετανικό σχέδιο περιορισμένης εισβολής και τα σχέδια Άτσεσον φαίνεται ότι δικαίωσαν αρχικά τις επιλογές του Μακαρίου. Από την άλλη, οιαδήποτε ταύτιση με τη Σοβιετική Ένωση θεωρείτο καταρχήν ασυμβίβαστη με την προσωπική ιδεολογία του πρώτου προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, αλλά και εκ των πραγμάτων ήταν αδύνατη, καθώς η Ελλάδα από το 1952 ήταν ένα σημαντικό μέλος της Συμμαχίας και κύριο στήριγμα στον αγώνα της Κύπρου.

Συνεπώς, ο Μακάριος ακολούθησε μια πολιτική που εμπίπτει σε αυτό που στις διεθνείς σχέσεις ονομάζουμε realpolitic. Εκεί που θεωρούσε ότι το εθνικό συμφέρον της Κυπριακής απειλείτο χρησιμοποιούσε το σοβιετικό χαρτί ως ανασχετικό παράγοντα στις τουρκικές μεθοδεύσεις, οι οποίες είναι γεγονός ότι στηρίζονταν από την αμερικανική υψηλή στρατηγική στη Μέση Ανατολή. Θα μπορούσαν να γραφούν πολλά για την περίοπτη θέση της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή- και την εξάρτηση των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου- αλλά εκφεύγει των σκοπών του παρόντος άρθρου.

Συναφώς, τα γεγονότα ακολούθησαν μια νομοτελειακή τροπή και ροπή, η οποία σύμφωνα με τις στρατηγικές σπουδές χαρακτηρίζεται από δρώντες που είναι παγιδευμένοι στα γεγονότα και προσπαθούν να ξεφύγουν από αυτά μέσω των υψηλών στρατηγικών που εκπονούν. Η στήριξη της Σοβιετικής Ένωσης στο Κυπριακό σε διάφορες χρονικές συγκυρίες δεν αμφισβητείται. Αλλά και το ίδιο το διεθνές σύστημα ενεργοποιούσε τον λεγόμενο μηχανισμό της «ενδοσυνασπισμιακής αποτροπής» παρέχοντας ασφάλεια στην Κυπριακή Δημοκρατία. Παράδειγμα του προαναφερθέντος η περίφημη επιστολή Τζόνσον προς ‘Ινονου και η αποτροπή της σχεδιαζόμενης εισβολής τον Ιούνιο του 1964. Δεν θέλουμε , όμως, να πλατειάσουμε για το παρελθόν. Τα γεγονότα ακολούθησαν την γνωστή καταστροφική πορεία για την Κύπρο.Η προδοτική στάση της χούντας στην Ελλάδα και η συμπόρευση των εν Κύπρω ανατρεπτικών στοιχείων έφερε την καταστροφή.

Δεκαετίες διακοινοτικών συνομιλιών και η είσοδος της Κύπρου στην ΕΕ δεν κατέστη εφικτό να επιφέρουν αλλαγή στη στάση της Τουρκίας παρά τις προσπάθειες σε Κύπρο και Ελλάδα και τις μεγάλες προσδοκίες που υπήρχαν από την ένταξη της ΚΔ στην Ένωση. Τα γεγονότα στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της 1ης Οκτωβρίου και η απομόνωση που βίωσε η ΚΔ δεικνύουν την έλλειψη βούλησης της Ένωσης (βλ. γερμανική στάση) να συγκρουστεί με την Τουρκία. Αμφίβολο παραμένει αν τον Δεκέμβριο θα της επιβληθούν κυρώσεις στην Άγκυρα.

Οι υδρογονάνθρακες και ο αυξανόμενος ανταγωνισμός ΗΠΑ Ρωσίας στην Ανατολική Μεσόγειο και η Τουρκία

Η εξεύρεση υδρογονανθράκων στην Κυπριακή ΑΟΖ και η εμπλοκή αμερικανικών εταιρειών, η τουρκορωσική συνεργασία, οι κακές σχέσεις των ΗΠΑ με την Τουρκία –με σημείο τριβής κυρίως την αγορά του πυραυλικού συστήματος S-400 από την Ρωσία φέρεται να διαφοροποιούν τα δεδομένα. Όντως παρατηρείται μια μετατόπιση ενδιαφέροντος των Αμερικανών προς την Ελλάδα και την Κύπρο. Είναι γεγονός. Αυτό καταδεικνύεται και από την υπογραφή του Αμυντικού Πρωτοκόλλου μεταξύ Δένδια-Πομπέο τον Οκτώβριο του 2019, το οποίο αναθεωρεί τη προηγούμενη αμυντική συμφωνία του 1990. Ωστόσο η εξωτερική πολιτική των κρατών δεν είναι μονολιθική. Αυτό διαφάνηκε από τη στάση που τηρεί ο Πρόεδρος Τραμπ, ο οποίος από τη μια δεν τηρεί τις πρόνοιες του νόμου CAATSA, o οποίος ενεργοποιεί τις κυρώσεις εναντίον της Τουρκίας και από την άλλη στέλλει τον Πομπέο στην Ελλάδα-όχι και στην Τουρκία- όπου ανακοινώνεται ο μόνιμος ελλιμενισμός του ελικοπτεροφόρου πλοίου “USS Hershel «Woody» Williams” στη βάση της Σούδας. Αυτή η πολιτική φαίνεται αντιφατική αλλά δεν είναι, καθώς η πολιτική στις ΗΠΑ ασκείται δε διάφορα επίπεδα που πολλές φορές έχουν αντιτιθέμενες απόψεις για τους προσήκοντες χειρισμούς.Επιπρόσθετα, το παράδειγμα Τραμπ ενδέχεται να είναι ιδιαίτερο λόγω της ιδιαίτερης ιδιοσυγκρασίας του.

Η Κυπριακή Υψηλή Στρατηγική, η Ρωσία και η σχέση ΚΔ-ΗΠΑ

Για αυτό το λόγο η ΚΔ πρέπει να είναι προσεκτική για να μην συνθλιβεί στις συμπληγάδες των στρατηγικών στοχεύσεων ΗΠΑ-Ρωσίας. Πρέπει πρώτα να δούμε εάν οι ΗΠΑ είναι διατεθειμένες να διαφοροποιηθούν παρέχοντας ουσιαστική στήριξη στην ΚΔ. Η κυρία συνιστώσα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής στο Κυπριακό ψυχροπολεμικά, αλλά και μεταψυχροπολεμικά ήταν ότι το Κυπριακό πρέπει να λυθεί εντός των Νατοϊκών πλαισίων και οποιαδήποτε λύση να ευνοεί την Τουρκία. Έχει αλλάξει αυτό το δεδομένο; Νομίζουμε πως όχι… Αυτό που υφίσταται είναι η προσπάθεια των ΗΠΑ να περιορίσουν την ισχύ της Ρωσίας στη Μεσόγειο. Είναι το διαχρονικό παιγνίδι υπονόμευσης της ισχύος αντιπάλων μεγάλων δυνάμεων… Για περίπου δύο αιώνες η Ρωσία επιχειρούσε να κατέβει στα θερμά ύδατα της Μεσογείου με τους αγγλοσάξονες να επιχειρούν να αναχαιτίσουν αυτό το ενδεχόμενο. Η επιτυχής εδραίωση της ρωσικής ισχύος στη Συρία εκπληρώνει σε μεγάλο βαθμό ένα πάγιο ρωσικό στρατηγικό στόχο. Εξού και η αυξανόμενη εμπλοκή των ΗΠΑ στην περιοχή. Δεν πρέπει να υπάρχει καμία αμφιβολία γι’αυτό καθώς ο «Νόμος για την εταιρική σχέση ασφάλειας και ενέργειας στην Ανατολική Μεσόγειο» ζητεί από την ΚΔ να μην επιτρέψει την πρόσβαση στους λιμένες της σε ρωσικά πλοία, ενώ σε άλλο σημείο γίνεται αναφορά σε κακοήθη ρωσική επιρροή.

Από την άλλη, οι ενέργειες της Τουρκίας- η οποία διαχρονικά δρα ως ταλαντευόμενο κράτος στην Ευρασία- και οι ηγεμονικοί σχεδιασμοί της στην περιοχή επίσης υπονομεύουν την περιφερειακή τάξη πραγμάτων. Πρέπει να αναμένουμε να δούμε το αποτέλεσμα των αμερικανικών εκλογών στις ΗΠΑ για να δούμε ποιος θα εκλεγεί Πρόεδρος αν και οι στρατηγικοί στόχοι των Αμερικανών ως προς την Ρωσία θα παραμείνουν οι ίδιοι. Το ζητούμενο είναι οι αμερικανοτουρκικές σχέσεις. Πρέπει τερματιστεί η αμερικανική προσέγγιση που θα θεωρεί την Ελλάδα και κυρίως την ΚΔ ως αναλώσιμα μεγέθη.

(1)  Σε επαφές της Λευκωσίας με τον Αμερικανό Πρέσβη στη Λευκωσία, Φρέιζερ Γουίλκινς, ο πρέσβης είπε ότι οι ΗΠΑ δεν επιθυμούσαν την ένταξη της Κύπρου στο ΝΑΤΟ. Αντιθέτως εμφανίστηκε ικανοποιημένος με την προσχώρηση της ΚΔ στο Κίνημα των Αδεσμεύτων. Επίσης σε επίσκεψη του Μακαρίου στην Ουάσιγκτον (Ιούνιο 1962) τόσο ο Πρόεδρος Κένεντι, όσο και ο ΥΠΕΞ Ρασκ ενθάρρυναν τον Μακάριο να παραμείνει στους Αδέσμευτους.