Δρ. Νίκος Παναγιωτίδης: Διευθυντής ΓΕΩΠΑΜΕ

Πόλλα έχουν λεχθεί και γραφεί για το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου του 1974. Αν και υπάρχει καθολική αποδοχή ότι αυτό πυροδότησε την επακολουθήσασα εισβολή, ωστόσο υπάρχει ακόμη μυστήριο για το ακριβές παρασκήνιο που οδήγησε τους λαμβάνοντες συγκεκριμένες αποφάσεις τον επίμαχο χρόνο, δηλαδή την χουντική ηγεσία, τα αμερικανικά και τα τουρκικά κέντρα λήψης απόφασης.

Για τον ρόλο του Κίσσινγκερ στην κυπριακή κρίση υπάρχουν αρκετά τεκμηριωμένα κείμενα (Βλ. Κώστας Βενιζέλος-Μιχάλης Ιγνατίου, Τα Μυστικά Αρχεία του Κισιντζερ, εκδόσεις Λιβάνη), κυρίως για τη συνενοχή του όσον αφορά την δεύτερη εισβολή και την προσπάθεια νομιμοποίησης των παράνομων αποτελεσμάτων που αυτή παρήγαγε. Για τον επίμαχο χρόνο όμως της 15ης Ιουλίου όποτε και έγινε το πραξικόπημα όχι. Πρέπει εδω να  ληφθεί σοβαρά υπόψη το γεγονός ότι τα τουρκικά αρχεία δεν είναι προσβάσιμα.

Γι’αυτό το λόγο θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε αυτή την πτυχή με τη βοήθεια δυο θεωρίων. Οι θεωρίες αυτές θα μας επιτρέψουμε να βάλουμε σε τάξη τα όσα συνέβησαν και στο μέτρο του δυνατού να εξαγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα.

Πρόκειται για τη θεωρία της “τριγωνικής διασύνδεσης” και τη θεωρία της “δυαδικής διασυνδεσης”. H πρώτη θεωρία υποδηλώνει μια παράλληλη διαπραγμάτευση χουντικής ηγεσίας, Κίσσινγκερ-CIA και τουρκικών κέντρων λήψης απόφασης με στόχο την ανατροπή του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και τη συνεπακόλουθη διαίρεση της Κύπρου, πιθανότατα με τη μορφή διπλής ένωσης.

Η δεύτερη θεωρία της “δυαδικής διασύνδεσης” υποβάλλει τις συνεχείς επαφες χούντας και CIA χωρίς όμως να συμμετέχει σε αυτή την διαπραγμάτευση η τουρκική ηγεσία. Το γεγονός να έλαβε σε μεταγενέστερο στάδιο γνώση της συμφωνίας χούντας-CIA- Κίσσινγκερ ή να αντίδρασε απλά στα τετετελεσμενα του πραξικοπήματος δεν αποκλείεται.

Η θεωρία της “τριγωνικής διασύνδεσης” φαίνεται να είναι μια αδύναμη θεωρία, καθώς μόλις ανακοινώθηκε η επιλογή Σαμψών για την “προεδρία” της Κυπριακής Δημοκρατίας η τουρκική αντίδραση ήταν περισσότερο απο οργίλη και συνοδευόταν με την παράλληλη εκτόξευση απειλής για ανάληψη στρατιωτικής δράσης εναντίον της Κύπρου.

Συγκεκριμένα, ένας από τους όρους που έθεσε ο Ετζεβίτ προς τον Σίσκο ήταν να παραδώσει την εξουσία ο Νίκος Σαμψων. Ο πέμπτος όρος που προκαλεί έκπληξη ήταν η αξίωση του Ετζεβίτ για  την επαναφορά του Μακαρίου στην εξουσία! Όπως σημειώνει ο Κίσινγκερ η ιδεα (των Τούρκων) να επανέλθει στην εξουσία ο ορκισμενος εχθρός τους ήταν πέρα για πέρα αφελής. Αν υπήρχε μια παράλληλη συμφωνία- συμπαιγνία δεν θα υπήρχε και προκαταβολική συμφωνία με τους Τούρκους για το ποιος θα διαδεχόταν τον Μακάριο;

Ας επιστρέψουμε στην θεωρία της “δυαδικής δυασύνδεσης”. Ως γνωστό ο Ιωαννίδης είχε επαφες με στελέχη της CIA  στα τέλη Ιουνίου 1974, στα οποία ανακοίνωσε τα σχέδια του για ανατροπή του Μακαρίου και σύμφωνα με τα όσα γνωρίζουμε αυτοί δεν τον απέτρεψαν από την πραγματοποίηση του. Ο δικτάτορας προέβη στο πραξικόπημα πιστεύοντας ότι είχε την αμερικανική συναίνεση για να το πράξει και ότι οι Τουρκοι δεν θα επενέβαιναν ή αν επενέβαιναν- που αποτελεί και την επικρατέστερη εκδοχή- θα καταλάμβαναν ένα μικρό ποσοστό της Κύπρου και όχι τόσο μεγάλο ποσοστό εδάφους που τελικά κατέλαβαν.

Αρα λοιπόν, υπηρχε παράλληλη επικοινωνία μεταξύ χούντας και Αμερικής, αλλά όχι και Τουρκίας. Προφανως η Τουρκία να ενημερώθηκε σε μεταγενέστερο στάδιο για τα σχέδια Ιωαννίδη, πιθανώς όχι και απλά να αντίδρασε στα γεγονότα. Διαφωτιστικό είναι και το έγγραφο του ΝΑΤΟ με ημερομηνία 12/7/1974 (Βλ. Πόρισμα για τον φάκελο της Κύπρου, Μαρίνος Σιζόπουλος), το οποίο υπογράφει ο τότε γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ Γιόσεφ Λουνς. Στο έγγραφο σημειώνεται ότι ο υφυπουργός των ΗΠΑ Τζόσεφ Σίσκο μετέφερε στα μέλη του ΝΑΤΟ την απόφαση της αμερικανικής κυβέρνησης να τελείωνουν με το Κυπριακό, απόφαση με την οποία συμφώνησε ο Γιόσεφ Λουνς, ο οποίος συναίνεσε με τον Σίσκο να υποστηρίξουν τους Τούρκους κατά την απόβαση τους στο νησί. Ενισχυτικό του εν λόγω εγγράφου είναι και η συνέντευξη του Σίσκο σε τουρκοκυπριακό ραδιόφωνο, όπου παραδέχτηκε ότι οι Αμερικανοί έδωσαν το πράσινο φως για ανατροπή του Μακαρίου.

Σε τελική ανάλυση αυτό που δεν μπορεί να αμφισβητηθει είναι η εξαπάτηση και η παγίδευση του Ιωαννίδη από τους Αμερικανούς με σκοπό να δράσει και ακολούθως να επιβληθεί γεωπολιτικό τετελεσμένο επί του εδάφους, το οποίο θα εξυπηρετούσε τα αμερικανικά συμφέροντα εντός του Ψυχροπολεμικού Πλαισίου, όπου οι σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων είχαν εξελιχθεί σε ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος.

Συνεπώς οι οι Μεγάλες Δυνάμεις (ΗΠΑ) επέβαλαν την βούληση τους και οι λιγότερο ισχυροί- που ήταν και προδομένοι- αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν, όπως θα ανέλυε ο Θουκιδίδης. Η απειλή του αφελούς Ιωαννίδη προς τον Σίσκο στις 20 Ιουλίου << Μας εξαπατήσατε, εμείς θα κηρύξωμεν τον πόλεμο >> που ποτέ δεν κατάφερε να υλοποιήσει σήμανε την καταστροφή της Κύπρου. Για την ιστορία να αναφερουμε ότι στις 11 π.μ. της 20^ης Ιουλίου κήρυχτηκε επιστράτευση στην Ελλάδα και λήφθηκε απόφαση όπως γίνει επίθεση κατά της Τουρκίας  στον Έβρο και  στην Κύπρο. Ωστόσο, λίγες ώρες μετά αυτή ανακλήθηκε από την ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων.

Συμπερασματικά, έχουμε παραθέσει δυο θεωρητικές κατασκευές που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα τραγικά γεγονότα. Στο χέρι των ερευνητών είναι να προσθέσουν και άλλα στοιχεία για την ενίσχυση τους ή  στοιχεία- αποδείξεις που να τις ανατρέπουν.